غربي آوروپا ديللرينده توركيزملر

وئبلاگچی : خــــزراوغلي

+0 به يه ن

غربي آوروپا ديللرينده توركيزملر 

 يازان : ووقار زيفر اوغلو 

كؤچورن : عباس ائلچين

  «اوغوز» موستقيل آراشديرماچيلار قروپو ايداره هئيتي نين صدري،  فلسفه دوكتورو 

قايناقلار : "ائلچين كيتاب" وئبلاگي

http://elchinkitab.blogfa.com/post-150.aspx

           : "توركشناسي2" وئبلاگي

http://hunmurunu2.arzublog.com/post-53245.html

          توركولوگييا اوزون مودت قارشيسينا قويولان سددلري آشاراق، نهايت كي، آديني اؤز اوزرينه گؤتوردويو اولو بير ائتنوسون تاريخ و ادبياتي نين قارانليق صحيفه لرينه قووولموش شانلي ايرثيني اؤيرنمك ايستيقامتينده جيدي نتيجه لر الده ائتمكده دير. اساسن 20-جي عصردن پوپوليارلاشان  «بشريتين ان مدني و شانلي ايرثيني هيند-آوروپاليلار ياراتديلار» شوعاري ايله اوتوروب-دوران «عاليملر» طرفيندن اورتايا آتيلميش پارادوكسلارلا زنگين بير افسانه، نهايت كي، بير چوخ توركولوق ضياليلارين گؤسترديكلري چابا ايله گئرچك صيفتيني آچماغا باشلادي. اولژاس سولئيمانوو دئميشكن، «بوددا آياغينا تاپينان بودداليلار تك، هيند-آوروپا چكمه سي نين دار قليبينه سيتاييش ائدن چكمه چيلر بيزه حقيقتي سؤيله يه بيلمز، بو حقيقتي بيز اؤزوموز يادا سالمالي ييق».  بؤيوك بير مدني ائپوخانين ياراديجيسي اولان توركلره او درجه ده حقارت ائديليردي كي، اونلاردا حتّي بير يازي و اليفبانين اولماديغي بئله موزاكيره پرئدمئتينه چئوريلميشدي. «توركلر كؤچري دير، مالداردير، اونلارين مدني ايرثي اولا بيلمز، يالنيز اوتوراق ائتنوسلار مدنيت يارادا بيلرلر» كيمي جيليز و هئچ نه يه اساسلانمايان آرقومئنتلرله، هيند-آوروپاچيلار، اصلينده اورتادا اولان زنگين مدنيته صاحيب چيخماق آرزوسو ايله آليشيب-يانيرديلار. آز قالا هر قبير داشيني و تاريخي -آرخئولوژي تاپينتيني اؤز آدلارينا چيخارماق هوهسينده اولان بو «عاليملر» تاريخي عدالت پرينسيپي دئييلن آنلاييشي اؤزلرينه ياخين بوراخماق باره ده بئله دوشونموردولر.  حالبوكي، توركلر هم اوتوراق، هم ده كؤچري اولموشلار. سون اون ايللرين آرخئولوژي قازانتيلاري ثوبوت ائتدي كي، اورال، غربي سيبيرين مئشه-چؤل حيصه سيندن ايرتيش و ايشيم چايلارينا قدر اولان اراضيلر، همچنين، مركزي و اورتا آسيا، قارا دنيز، خزر دنيزي اطرافي، آذربايجان، آنادولو و ايران يايلاسيني  احاطه ائدن اؤن آسيا ايله بيرگه نهنگ بير آرئالدا نئوليت و ائنئوليت دؤورونون تجسسومو اولان قودرتلي و واحيد مدني - تاريخي ائپوخا مؤوجود اولوب. و بو ائپوخانين ياراديجيلاري دا محض توركلر اولموشلار. حربي قودرتي و مدنيتي ايله قونشو ائتنوسلاري اؤز تاثيري آلتينا سالا بيلن توركلر اونلارين مدنيتينه هر وجه له تاثير ائديرديلر. محض بو جور تورك اؤز ديلي واسيطه سي ايله دونيا لينقويستيكاسينا اؤز تؤهفه لريني وئردي.   

      بو گون بير چوخلاري اؤز آنا ديليميزده دانيشماغا سانكي اوتانير و يا بونو يوكسك اينتئللئكت گؤستريجيسي كيمي قبول ائتميرلر. افسوسلار…بو گون توركولوقييا ايندي نين اؤزونده ان پوپوليار اولان و بين الخالق ستاتوسو قازانميش ديللره تورك ديلي نين نه قدر بؤيوك تاثير ائتميش اولدوغونو آراشديريرلار. بوندان خبريميز يوخ، بونا گؤره ده آدام، هر وجه له اينگيليسجه، روسجا، عربجه، فرانسيزجا، آلمانجا، حتّي مولتانيجا بئله دانيشماغا سعي گؤسترير، اؤز ديليندن باشقا، چونكي بيرينجيلر «جنبيدير» و بو ليسانلاردا دانيشماق اونلارين نه قدر «معاصير پروقرئسسيو و خاريزماتيك گنجليگين نوماينده سي» اولدوغونو بوتون چاباسي ايله اوزه چيخارماليدير. 

      اونوتماق اولماز كي، قديم زامانلاردا، او واختلار كي، هيند-آوروپاليلار هله كيچيك طايفالار حاليندا بيري-بيريلري ايله ساواش ائديرديلر، توركلر «آري» (پروف. يوسيف يوسيفووون فيكرينجه، بو سؤزون معناسي توركجه «تميز» دئمكدير، پروف. ائلم الدين علي بي زاده ايسه بو سؤزو ديگر تورك سؤزو، ايگيد، جسور آنلاميني وئرن - «ار» سؤزو ايله عئينيلشديرير) آدي آلتيندا سكيف، ساك، كيممئر، ماسساقئت طايفالاري نين رهبرليگي آلتيندا بوتون آورواسييا مكانيني لرزه يه گتيريرديدلر. تورك ائتنوسلاري نين نظارت آلتينا گؤتوردوكلري آرئال گئنيشلنديكده، اونلارين مدني نوفوذ دايره لري ده آرتيردي. و بئله ليكله بو گون فخرله دانيشماغا چاليشديغيميز بير چوخ اجنبي ديللر بيرباشا تورك ديلي نين تاثيرينه معروض قالميش اولوردو. 

      مثلا، گؤتورَك اينگيليس ديليني. سون آراشديرمالارا گؤره، بو ديلده 400-دن يوخاري توركيزملر (يعني، تورك ديليندن آلينما سؤزلر) وار. اونلاردان 55%-اي ائتنوقرافييايا، 26%-اي ايجتيماعي-سياسي لئكسيكايا، 19%-اي ايسه طبيعي عونصورلره عاييددير. طبيعته داير سؤزلردن مشهورلاري و تئز-تئز لئكسيكوندا ايشله ديلنلريندن - – badian, beech, irbis, jougara, mammoth, sable, taiga, turkey و س. ميثال چكمك اولار. بو قروپدا عئيني زاماندا 18 مينئرال آدلارينا دا راست گلمك اولار، مثلا، dashkesanite, turanite و س.  

      تورك ديليندن اخذ ائديلميش ايجتيماعي-سياسي لئكسيكونا داير سؤزلر: bashi-bazouk, begum, effendi, chiaus, cossack, ganch, horde, janissary, khan, lackey, mameluke, pasha, saber, uhlan  و س.  

      ائتنوقرافيك تئرمينلر آراسيندا دا اينگيليس ديلي نين آيريلماز حيصه اينه چئوريلميش تورك سؤزلرينه راست گلمك مومكوندور: caviar, coach, kiosk, kumiss, macrame, shabrack, shagreen, vampire و س. 

      اينگيليس ديلينه تورك سؤزلري تكجه بيرباشا علاقه  واسيطه سي ايله دئييل، علاقه لنديريجي ديللر واسيطه سي ايله ده كئچيب. تورك اصيللي سؤزللرين اينگيليسلرين اجدادلاري نين ديلينه داها كوتلوي حالدا نوفوذ ائتمه سي اساسن 4-جو عصرده اولدو. بو او زامان ايدي كي، آنقلو-ساكسلار تورك-هونلار طرفيندن تام مغلوبيته اوغراميشديلار. 376-جي ايلده بوتون آوروپا هونلارين حاكيميتي آلتيندا ايدي و يالنيز 449-جو ايلده، هونلارين ايمپئراتورو آتتيلانين اؤلوموندن بير آز قاباق آنقل، ساكس و يوتلارين بير قروپو بيريتانييا آدالاريندا مسكونلاشماغا باشلاديرلار. بو مسكونلاشما پروسئسي 150 ايل چكدي.  

  تورك ائتنوسونون آوروپا منشالي خالقلارا تاثيري ايسه، عصرلرله داوام ائديب. ائله تك هونلارين قئرمان طايفالاري اوزرينده آغاليغي ان آزي 73 ايل چكيب. بو زامان توركلرين قئرمان طايفالاريندان ايستر مدني (بونو بيز دئميريك، بونو تاريخ دئيير)، ايسترسه ده حربي گوج باخيميندان (بو ايسه تاريخي فاكتدير) اوستون اولمالاري، طبيعي اولاراق، قديم اينگيليس ديلينه بير چوخ توركيزملرين نوفوذ ائتمه سي ايله نتيجه لندي. بونلار اساسن، حربي، آتچيليقلا باغلي تئرمينولوقييا، عئيني زاماندا دؤولت ستروكتورو (اونوتماياق كي، قئرمانلار هله دؤولت نه اولدوغو بيلمه ديكلري زامان، توركلر هونلارين ايمپئريياسي دؤورونه آرتيق 2000 ايلليك دؤولتچيليك تجروبه سي ايله گلميشلر) ايله باغلي آنلاييشليري ايفاده ائدن سؤزلر ايدي. بير چوخ تدقيقاتچيلار هون دؤورونه عاييد توركيزملره beech, body, girl, beer, book, king كيمي سؤزلري عاييد ائديرلر. 

      لاكين، اينگيليس ديلي نين اينكيشافي ايله علاقه دار، هون دؤورونده قبول ائديلميش بعضي تورك سؤزلري، باشقا قئرمان طايفالاريندان و يا قديم فرانسيزلاردان گؤتورولموش سؤزلر سيخيشديرا بيلديلر. مثلا، توركجه قديم اينگيليس سؤزو اولان « tapor »، عومومي قئرمان سؤزو اولان « axe » طرفيندن سيخيشديريلدي. ماراقليدير كي، قديم تورك سؤزو « tapa »دان (بالتا) عمله گلميش بو سؤز عئيني زاماندا عرب، فارس و روس ديللري طرفيندن ده گؤتورولوب و ايندي نين اؤزونده ده اونلاردا، ائلجه ده شرقي تورك ديللرينده ايشله ديلمكده دير. غرب توركلرينده ايسه، بو سؤز عئيني معناني داشييان «بالتا» ايله عوضلنميش و باشقا فورمالاردا ساخلانيلميشدير. مثلا تاتارلاردا «تاپاقيچ» - «تره وز اوچون كسيجي آلت» فورماسيندا  ايشله نير.  

      توركيزملرين قديم و اورتا عصر اينگيليس ديلينه كئچمه يوللاريندان بيري ده وايكينق لرين ديلي واسيطه سي ايله اولوب. وايكينق لر اوزون مودت - 9-جو عصردن 12-جي عصره قدر - و آكتيو اولاراق بولقارلار، پئچئنئق لر، قيپچاق لار و باشقا تورك طايفالاري ايله علاقه ده اولموشلار و شوبهه سيز كي، اونلاردان نسه اخذ ائتميشلر.   

      وايكينق لر - دنيز كؤچريلريدير، تيجارتچي و حربچيديرلر. 800-جو ايلدن دنيز ائكپانسيياسينا باشلايان وايكينق لر هله 5-جي عصرده خوصوصي اولاراق هون قيلينجلاريني يوكسك قييمتلنديريرديلر. اينگيلتره اوزرينده سكانديناو آغاليغي دؤورونده (9-12 عصرلر) وايكينق لرين ديلي اينگيليسجه يه بؤيوك تاثير گؤستردي.  

      11-13-جو عصرلرده توركيزملر اينگيليس ديلينه قديم فرانسيزجادان كئچمه يه باشلايير. قئيد ائدك كي، سونونجودان اينگيلتره نين يوكسك ائليتاسي اونسيت واسيطه سي كيمي ايستيفاده ائديردي و دئمك اولار كي، آنجاق بو ديلده دانيشيردي. اينگيليسلرين اورتا عصرلرده توركلرله بيرباشا كونتاكتلاري خاچ يوروشلري دؤنمينده باشلادي. بير چوخ اينگيليس فئوداللاري اؤز قوشونلاري ايله بيرگه خاچ يوروشلرينده بؤيوك هوسله ايشتيراك ائديرديلر. 1096-جي ايلدن 1270-جي ايلدك «مسيحين قبيريني كافيرلرين اليندن قورتارماق اوچون» فلسطينه 8 خاچ يوروشو تشكيل ائديلميشدي.   

      خاچليلارين بو قولدورلوق، ايشغالچيليق مقصدي داشييان و عئيني زاماندا دا «ديني پرده» ايله مهارتله اؤرتولموش يوروشلري نتيجه ده آوروپا مدنيتي اوچون موثبت نتيجه لر وئردي. غربده يئمكدن اؤنجه اللريني يوماغا باشلاديلار، يئمك يئيركن چنگل و بيچاقلاردان ايستيفاده ائتمگي اؤيرنديلر، ايستي حاماملاردا چيممه يه باشلاديلار، آلت و اوست پالتارلاريني دييشمگي اؤيرنديلر. آوروپاليلار آرتيق دويو، قرئچكا، ليمون، اريك، قارپيز بئجرمگي بيلير، يئمكده شكر قاميشيندان ايستيفاده ائديرديلر. آوروپادا ايپك پارچا و گوزگو ايستحصال ائتمگي اؤيرنديلر، مئتالي داها ياخشي اعمال ائتمه يه باشلاديلار. بوتون بونلار شرقه يؤنه ليك خاچ يوروشلري نين تاثيري ايدي.     

      خاچليلارين يوروش زاماني توقوشدوقلاري ان جيدي رقيب توركلر و ياخود غربليلرين ديلي ايله دئسك « saratsin »لر ايدي. ماراقليدير كي، قاراباشاغين    آدلاريندان بيري اينگيليسجه ده « Saracen corn »دور كي، او دا ترجومه ده «ساراتسين تاخيلي» معناسيني وئرير. بو ايسه بيرباشا همين مدنيتين هارادان و كيملردن گؤتورولدويونو اورتايا قويور. توركلر بو يوروشلر زاماني خاچليلارين يادداشيندا ائله بير درين ايز قويدولار كي، آوروپاليلار تورك طايفالاريندان بيري نين آدي اولان ساراتسين (سينونيمي قيپچاق) ايسميني بوتون موسلمانلار، او جومله دن سورييا، فلسطين، ميصير عربلري آراسيندا بئله يايديلار. نتيجه ده ايسه گونوموزده چيخان ائتيمولوژي لوغتلرين بؤيوك اكثريتي « Saracen » سؤزونو عربيزمه عاييد ائديرلر.  

      بو ايسه آوروپا لينويستلري اوچون خاراكتئريكدير، بئله كي اونلار، بو و يا باشقا شرق سؤزونون ائتيمولوقيياسي نين آراشديراركن، عرب و فارس ديلينده تورك فاكتورونو ندنسه نظره آلماق ايسته ميرلر. مثلا، هانسيسا بير اينگيليس سؤزو، دئيك كي، « kourbash » و يا « kismet » هم تورك، هم ده عرب ديلينده وارسا، او زامان آوروپالي ديلچيلر آوتوماتيك اولاراق بو سؤزو عربلردن اينگيليسجه يه كئچن سؤزلره عاييد ائديرلر. داها دوشونمورلر كي، عرب و فارسلار دا توركلردن نسه گؤتوره بيلرلر، نئجه كي، گؤتوروبلر ده. ايستر عرب، ايسترسه ده فارس ديللرينده كيفايت قدر توركيزملر تاپماق مومكوندور.  

      داها بير ميثال خاچ يوروشلري زاماني منيمسنيلميش « sabot » سؤزونون ائتيمولوقيياسي نين دوزگون آپاريلماماسي ايله باغلي چكك. بئله حساب ائديلير كي، سابوت  و اونون ايلكين فورمالاري « saboteur, sabotage » فرانسيز سؤزلريندن گؤتورولوب. فرانسيزجايا ايسه، تورك ديلي نين واسيطه سي ايله عربجه دن كئچيب.  سابوت سؤزونون ائتيمونومو عربلرين «ساببات» - صندل سؤزو گؤستريلير. اصلينده ايسه بو سؤزون ائتيمولوقيياسيني داها دريندن آراشديرساق، گؤرريك كي، «سابوت» ياخين شرقده ياشاميش تورك-ساراتسينلردن منيمسه نيليب. معلومدور كي، تورك سؤزو اولان چابات (چاباتا، تسابات، سابات، شابات) چابو (مناسي كسمك، دوغراماق) فعليندن عمله گليب و ايلك معناسي «اودون پارچاسيندان حاضيرلانميش آياققابي» دئمكدير. سونرادان بو سؤز موختليف جور تاختا آياققابيلارا، او جومله دن توخوما آياققابيلارا شاميل ائديلمه يه باشلادي. تاختا آياققابيلارين معيشتده ايستيفاده ائديلمه سي سيرادان چيخديقدان سونرا ايسه، موختليف تورك لهجه لرينده آياققابي نؤوو كيمي ايشله ديلدي. موعاصير تاتار توركجه سينده چابات، چاباتا چاريق معناسيني وئرير. قديم فرانسيز ديلينه بو سؤز اؤز ايلك معناسيندا «سابوت» - «اودون پارچاسيندان حاضيرلانميش آياققابي» - شكلينده كئچميشدير. « Çebotı » روس سؤزو ده همين تورك ائتيمونونا  - چابات ماليكدير. ايسپان ديلينه بو سؤز عرب خيلافتي زاماني ايسپانييادا مسكونلاشميش تورك طايفالاريندان كئچميشدير و « zapata » فورماسيندادير.  

      اينگيليس ديلينده sabot, saboteur, sabotage  سؤزلريندن باشقا «چابو» فعليندن عمله گلن داها بير نئچه توركيزم مؤوجوددور. مثلا، chabouk (chabuk, chawbuk)  -  " اوزون چوبوق، قيرمانج " ؛ chibouk -  " چوبوق " ؛ saber (sabre) -  " سابليا، خنجر " ؛ sjambok -  " شاللاق، كركدن دريسيندن قامچي " . 

      «چابو» فعليندن عمله گلن سؤزلر اينگيليسجه يه فرانسيز، آلمان، آفريكانس، مالاي و هيند ديللريندن كئچميشدير. بوتون بو توركيزملرده «چابو» فعلي نين ايلكين معناسي بو و يا باشقا فورمادا ساخلانيليب - «كسمك، دوغراماق». اينگيليس ديلينه عرب، فارس و هيند ديللريندن ده چوخ سايدا توركيزملر كئچميشدير.  

      ميصير و سورييايا قدم قويموش ايلك توركلر اوغوز طايفالاري اولموشدولار. اونلارين بير حيصه سي عرب خيلافتي زامانيندا ايسپانييادا مسكونلاشميشلار. 10-جو عصردن باشلاياراق ميصيره، موختليف يوللارلا و آيري-آيري زامانلاردا چوخلو سايدا قيپچاقلار كؤچ ائديرلر و بونونلا دا اوراداكي ديل موحيطي تدريجن دييشمه يه باشلايير. 1250-جي ايلده مملوك آيبگين حاكيميته گلمه سي ايله ميصيرده دؤولت ديلي قيپچاق ديلي ائلان ائديلير. 1517-جي ايلده مملوكلرين ديگر تورك خانداني عوثمانليلار طرفيندن مغلوب ائديلمه سينه قدر ميصيرده قيپچاق-اوغوز ديلينده زنگين بير ادبي موحيط فورمالاشديريلير. قيپچاقلار ميصيرده عرب ادبياتينا، عرب ديلي نين لئكسيكا و قرامتيكاسينا بؤيوك تاثير گؤستريرديلر.      

      فارس ديلينه ده تورك ديللري نين  بؤيوك تاثيري اولوب، اساسن ده لئكسيك ساحه ده. 10-16-جي عصرلرده ايران، اورتا آسيا و هينديستان اراضيلرينده مؤوجود اولموش تورك دؤولتلرينده ماراقلي بير منظره يارانميشدي. دين و علم ديلي عرب،  ادبيات و دفترخانا ديلي فارس ديلي حساب ائديليرديسه، شاهلارين و يوكسك ائليتانين، عئيني زاماندا حربچيلرين بيري-بيريلري ايله آنلاشديغي ديل محض تورك ديلي ايدي.   

      بير نئچه عصر مودتينده ايران و هينديستاندا ياشايان توركلرين بؤيوك بير قيسمي فارسلار و هينديستانليلار طرفيندن يا آسسيميلياسييايا، يادا كي، ديسسكريميناسييا سيياستينه معروض قالديلار. بو زامان، طبيعي اولاراق، ايستر هيند، ايسترسه ده فارس ديللرينه چوخ سايدا تورك سؤزلري داخيل اولدو. آذربايجان و توركمن توركلريني چيخماق شرطي ايله، ايران، افقانيستان، پاكيستان و هينديستاندا يالنيز تجريد وضعيتينده ياشايان بير نئچه طايفا اؤز آنا ديللري اولان توركجه ني قورويوب ساخلايا بيلديلر، مثلا، خلجلر.     

      بدرالدين ايبراهيم طرفيندن ترتيب ائديلميش، 16-جي عصر دئهلي سولطانليغي نين تورك ديلي لوغتينده تقديم اولونان سؤز و ايفاده لر، شيمالي هينديستاندا اهالي نين دانيشديغي ديلين قيپچاق خاراكتئريني تام چيلپاقليغي ايله اورتايا قويور.   13-16-جي عصرلرده آسيا خالقلاري نين اونسيتينده تورك ديلي بير نؤو بين الخالق ديل ستاتوسوندا قبول ائديلير. آفاناسي نيكيتينين آسيايا سياحتي زاماني اولدوغو اؤلكه لرين هاميسيندا توركجه ني آنلامالاري و يئرلي اهالي ايله توركجه ده دانشديغي باره ده قئيدلريني خاطيرلاساق كيفايت ائدر.   

      توركيزملرين اينگيليس ديلينه كئچمه يوللاريندان بيري ده هيند ديلي واسيطه سي ايله اولوب. هينديستانين بريتانييانين كولونيياسي اولماسي ايله، تورك سؤزلري نين اينگيليسجه يه كئچمه سي نين سانكي، يئني مرحله سي باشلادي. موختليف هيند ديللريندن اينگيليسجه يه 900-دك سؤز كئچيب كي، اونلاردان 40-دان بير قدر آرتيغي تورك منشالي سؤزلردير، مثلا، beebee, begum, burka, cotwal, kajawah, khanum, soorme, topchee, Urdu. 

      روس ديليندن اينگيليسجه يه 60-دان يوخاري تورك سؤزلري كئچميشدير: astrakhan, ataman, hurrah, kefir, koumiss, mammoth, irbis, shashlik و ساير. 

      پولشاليلارين ديليندن اينگيليس ديلينه hetman, horde, uhlan سؤزلري كئچيب.  

      ماجار ديليندن آلمان و فرانسيز ديلي نين واسيطه چيليگي ايله اينگيليسجه يه coach, haiduk, kivasz, vampire كئچيب. 

      اينگيليس ديلينده ان چوخ ايستيفاده ائديلن تورك سؤزلريندن بيري « coach» سؤزودور. معناسي «ايري اؤرتولو آرابا» دئمكدير. ائتيمولوژي لوغتلرين اكثريتي بو سؤزو ماجاريستانين - كوجس Kocs كندي نين آدي ايله علاقه لنديريرلر. گويا كي، محض بو كندده ايلك دفعه  اولاراق ايري اؤرتولو آرابا دوزلديليب. لاكين هله قديم روس ديلينده توركلردن كئچميش و كؤچ اوچون نظرده توتولموش ايري اؤرتولو آرابا معناسيني وئرن «كؤچ» سؤزو وار ايدي. روس ديلينده ايندي نين اؤزونده ده كؤچ سؤزوندن عمله گلن بير چوخ سؤزلره راست گلمك مومكوندور: koçevatğ, koçevnik, koçevğe, koş, koşevoy, kohey, kuça      ماجار ديلينده حاضيردا 800-دن يوخاري تورك سؤزلري وار. نظره آلساق كي، ماجارلار آوارلارين پاننونيياداكي تورپاقلارينا گليب چيخاركن، قديم روسلار آرتيق « coach» سؤزونو تانيييرديلار، او زامان منطيقي جهتدن بئله دوشونمك اولار كي، ايستر ماجارلار، ايستر روسلار، ايسترسه ده آلمانلار («kutsche» فورماسيندا) بو سؤزو علاقه ده اولدوقلاري تورك خالقلاري نين بيري نين ديليندن، داها دقيق دئسك تورك-آوارلاردان و يا هونلاردان گؤتوروبلر.  محض آوارلار موعاصير ماجاريستانين اراضيسينده ياشاييرديلار و 800-جي ايلده بؤيوك كارل طرفيندن مغلوب ائديلديلر.  

      ايسپان ديلينده عئيني زاماندا آوتوموبيل، قاتار معناسيني وئرن « coche» سؤزو ده ايشله ديلمكده دير.  

      توركيزملر اينگيليس ديلينه موختليف ديللردن كئچميشلر، مثلا، آلمان (shabrack, trabant)، ايسپان (bocasin, lackey)، لاتين (janissary, sable)، ايتاليان (bergamot, kiosk)، فرانسيز (badian, caique, caviar, odalisque, sabot, turkuose).  توركيزملرين اينگيليس ديلينه باشقا ديللردن كئچديگي حاللاردا، سونونجو واسيطه چي ديل چوخ زامان فرانسيزجا اولوب.    

      فرانسيزلارين توركلرله بيرباشا تماسلاري هله خاچ يوروشلري نين دؤورونه تصادوف ائدير. بير چوخ فرانسيز، ايسپان و ايتاليان مأمورلار عوثمانلي ايمپئريياسي نين چچكلنمه دؤورونده (14-16-جي عصرلر) توركلرين قوللوغوندا دوروردولار. عوثمانيلي نين قودرتي و وار-دؤولتينه پرستيش آوروپادا توركوفيلليگين عمله گلمه سينه سبب اولدو. فئودال ظولمو و ديني تضييق لرلرله اوزلشن 15-16-جي عصر آوروپاليلاري اوچون توركييه خالق كوتله لري نين خوش گوزاران كئچيرديگي مكان، عدالت و ديني دؤزوملولوك تجسسومو ايدي. عوثمانلييا ماراق او قدر بؤيوك ايدي كي، تك 16-جي عصرين بيرينجي ياريسيندا آوروپادا توركلره داير 900-دن آرتيق علمي ايش يازيلميشدي. توركيزملرين آوروپا ديللرينه كئچمه سببلريندن بيريني ده بو پرستيشله ايضاح ائتمك اولار.   

      1579-جو ايلدن توركلرله اينگيلتره آراسيندا دوستلوق موناسيبتلري قورولدو. عوثمانلييا چوخلو سايدا اينگيليس تيجارتچيلري گلمه يه باشلادي. اورادا اينگيليس تيجارت كولونييالاري و اينگيليس كيلسه لري اينشا ائديلدي. توركلرين آراسينا دوشموش اينگيليسلر اؤز مكتوب، گونده ليك و حساباتلاريندا عوثمانلي نين دؤولت قورولوشونو، اورادا ياشايان اهالي نين مدنيتيني و عادت-عنعنه لريني آيرينتيلي اولاراق قئيد ائديرديلر.   

      اينگيليس يازيچيلاري شرق تئماتيكاسينا عاييد يازديقلاري اثرلرده تئز-تئز تورك سؤزلريندن ايستيفاده ائديرديلر. خوصوصن توركيزملره داها چوخ موراجيعت ائدنلر سيراسيندان كريستوفئر مارلو، شئكسپير، بايرون، سكوتت كيمي داهيلري ميثال گتيرمك اولار.  

      توركيزملر تكجه تورك ديللريندن دئييل باشقا ديللردن ده اينگيليس ديلينه كئچميشدير. 1558-59-جو ايللرده اينگيليسلر موسكوا كنيازليغي نين الينه يئنيجه كئچميش وولقا چاييندان كئچن تيجارت يولوندان ايستيفاده ائتمه يه جان آتيرديلار. اونلارين مقصدي ايران اراضيسيندن هينديستانا چيخيش الده ائتمك ايدي. 1558-جي ايلده اينگيليس تاجيري آنتوني جئكينسون كؤمكچيلري ريچارد و روبئرت جونس قارداشلاري و 4-جو ايوانين فرماني ايله تلطيف اولونموش تاتار بلدچي ايله بيرگه وولقا چايي ايله اوزواشاغي سفره چيخيرلار. اونلار، كازان، هشترخان، مانقيشلاق ياريماداسي، باكي، بوخارا، سمرقند شهرلرينده اولورلار. جئكينسوندان سونرا وولقا اطرافي اراضيلره داها بير نئچه اينگيليس سياحي سفر ائدير. 1601-جي ايلده سئر آنتوني شئرلي نايبي اويليام پاريسله بيرگه خزر دنيزي ايله سياحته چيخيرلار. 1625-جي ايلده او، سياهتي باره ده خاطيره لريني كيتاب حاليندا نشر ائتديرير.   

      1858-جي ايلده قازاخستاندا سفرده اولان توماس آتكينسونون سياحتي حاقيندا كيتاب نشر ائديلير. شوبهه سيز كي، 19-جو عصرده اورتا آسيايا تكجه سياحتچي، تاجير و ديپلوماتلار دئييل، عئيني زاماندا اينگيليس جاسوسلاري دا سفر ائديرلر. 1824-جو ايلده كوكاند شهرينده كاپيتان كونوللي و پولكوونيك ستوتقاردت محض جاسوسلوق فعاليتي ايله مشغول اولدوقلارينا گؤره اعدام ائديليرلر. سونونجولار هينديستاندان موسلمان اوبرازي ايله اورتا آسيايا كئچه بيلميشديلر. 20-جي عصرين اوللرينده قازاخستاندا يئرلشن دئمك اولار كي، بوتون ميس، پوليمئتال، كؤمور ياتاقلاري اينگيليس كاپيتاليستلري نين اللرينده جمع لشير. بو معدنلرده ايشله ين موهنديسلرين و ايشچيلرين بؤيوك اكثريتيني ده سؤزسوز كي، اينگيليسلر تشكيل ائديرديلر. محض وولقا اطرافيندا، قافقازدا، اورتا آسيا و سيبيرده اولان بو اينگيليسلرين گونده ليكلري، خاطيره دفترچه لري، حساباتلاري، مكتوبلاري يئر آدلاري و ايسيملري بيلديرن توركيزملرله، نئجه دئيرلر «آشيب-داشير»: astracan, aul, batman, carbuse, jougara, pul, saigak, toman, turquoise و س.  

      1847-جي ايلده ايستانبولدا اينگيليسجه ايكي (The Levant Herald və The Levant Times)، فرانسيزجا يئددي، آلمانجا بير، توركجه 37 قزئت چيخير.     

      19-جو عصره دك اينگيليس ديلينه كئچميش توركيزملرين اكثريتي آرتيق ايشلنمير. ايشله نيلن سؤزلر ايسه اساسن تورك رئقيونلارينا عاييد تئرمينولوگيياني اؤزونده احتيوا ائدير. لاكين توركجه دن آلينما ائله سؤزلر ده وار كي، اونلار هله ده عومومي ايشلك لئكسيكوندا قالماقداديرلار. بعضي توركيزملر، مثلا، bosh, caviare, coach, horde, jackal, kiosk و س. اؤز ائتيمونلاري ايله باغلي اولمايان يئني معنالار كسب ائتمه يه باشلاييرلار.  بؤيوك تورك فاتئحلري نين آدلاري - آتتيلا، چينگيز خان، بابور، تامئرلان -  عومومي، بين الميلل آدلارا چئوريلميشلر.  عئيني حال هون، ساراجئن، تارتار، تورك ائتنونيملري ايله ده باش وئرميشدير. اينگيليسلر اركؤيون، عينادجيل اوشاغي « young Tartar »، يعني گنج تاتار آدلانديريرلار، «داها گوجلو رقيبله اوزلشمك» ايسه اينگيليسجه ده « to catch a Tartar» فورماسيندا ايشله نير، يعني «تاتارلا اوزلشمك».  

      سوندا ايسه اونو دئيه بيلرم، ديليميزدن اوتانمايين، ديليميزي اؤيره نين و تانييين، هانسي ميلتين اؤولادي اولدوغونو اونوتمادان. 

      پ.س. مقاله ده ايرئك بيككي نين « Törkizmı v anqliyskom əzıke» مقاله سيندن ايستيفاده ائديلميشدير.  

كؤچورن : عباس ائلچين


  • [ ]